تعریف سازمان مردم نهاد.

سازمان مردم‌نهاد یا سازمان عمومی غیردولتی یا سَمَن یا اِن‌جی‌اُ، در کلی‌ترین معنای خود، به سازمانی اشاره می‌کند که به‌طور مستقیم بخشی از ساختار دولت به‌شمار نمی‌آید، اما نقش بسیار مهمی به‌عنوان واسطه بین فردْ فردِ مردم و قوای حاکم و حتی خود جامعه ایفا می‌کند و مردم به‌ صورت داوطلبانه در آن فعالیت دارند.

بسیاری از سازمان‌های مردم‌نهاد، غیرانتفاعی و مستقل از دولت هستند و بودجهٔ این سازمان‌ها از راه کمک‌های مردمی و در مواردی نیز با کمکِ سازمان‌های دولتی، دولت یا ترکیبی از این روش‌ها و در قالب پروژه‌های مشترک تأمین می‌شود.

سازمان مردم نهاد چه چیزی است؟

سازمان های مردم نهاد، ان جی او ها یا سمن ها، گروه هایی هستند که توسط اعضای جامعه، بدون هیچ عنوان دولتی و یا موقعیت شغلی، برای اهداف اجتماعی، مدنی، اخلاقی، زیست محیطی و مواردی از این قبیل، تشکیل می شوند. این سازمان ها غیر انتفاعی هستند. یعنی برای به دست آوردن سود و کسب و کار به وجود نمی آیند. سازمان مردم نهاد ترجمه فارسی عبارت non-governmental organization (NGO)، به معنی سازمان غیر دولتی می باشد.

سمن ها یا ان جی او ها، دارای یک هویت اجتماعی هستند. هر چند در ابتدا ممکن است توسط یک فرد تاسیس شوند، لیکن ماهیت اجتماعی آن ها را نمی توان انکار کرد. آن ها نوعی سازمان هستند؛ یعنی در آن ها تلاش جمعی هدفمند و فعالیت، با تقسیم کار و مسئولیت به وضوح وجود دارد. به طور کلی سازمان، یک شخصیت حقوقی است که مانند هر شخص حقوقی دیگر، از قبیل شرکت ها که دارای هدف، اساسنامه ، ساختار، شرح وظایف و منابع انسانی هستند، دارای این موارد می باشد.

اما باید توجه داشت که غیر دولتی بودن، جزء جدا نشدنی یک سازمان مردم نهاد است. غیر دولتی بودن، همان آزادی سمن ها و ان جی او ها، از دخالت دولت را نشان می دهد. هر چند ممکن است از دولت کمک مالی دریافت کنند. سازمان های مردم نهاد، معمولا بودجه خود را، از راه هایی مثل دریافت حق عضویت، فروش اجناس، دریافت کمک های خیریه شخصی، دولتی و بین المللی به دست می آورند .

ویژگی های سازمان های مردم نهاد

سازمان های مردم نهاد، ویژگی هایی جدا نشدنی دارند که بدون هر کدام از آن ها، ماهیت خود را از دست می دهند.

عضویت در NGO ها داوطلبانه است.

تعیین اهداف و فعالیت ها، بر اساس مشورت و همفکری اعضاء صورت می گیرد.

روابط اعضاء به صورت افقی است، یعنی این روابط مبتنی بر برابری حقوق است.

این گروه ها نوعی واسطه میان دولت و مردم محسوب می شوند.

فعالیت سمن ها و ان جی او ها، به صورت غیر انتفاعی بوده و برای کسب سود و منفعت انجام نمی گیرد.

اهداف سازمان مردم نهاد.

سازمان‌های مردم‌نهاد برای رسیدن به اهداف گوناگونی فعالیت می‌کنند و معمولاً در جهت پیشبرد اهداف غیر سیاسی یا اجتماعی اعضا در حرکت هستند. تعداد این قبیل سازمان‌ها بسیار زیاد است و اهداف آن‌ها طیف وسیعی  را در بر می‌گیرد. برای نمونه می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

بهبود وضعیت محیط زیست و گردشگری در کشور

کمک‌های درمانی به بیماران خاص در حوزه سلامت

تشویق گروه‌ها و مردم به رعایت حقوق بشر و حقوق جانوران در جامعه

بالا بردن سطح رفاه قشرهای محروم و آسیب‌پذیر اجتماع با مطرح ساختن یک برنامهٔ مشترک و دسته جمعی و آگاهی‌رسانی به طبقات مختلف جامعه.

حمایت از بیماران مبتلا به اعتیاد در حوزه آسیب‌های اجتماعی در کشور.

جایگاه سازمان‌ مردم نهاد NGO در قانون ایران.

در ایران ماده ۵۸۴ قانون تجارت را می توان اولین مقرره صریح درخصوص این سازمان‌ها محسوب نمود. دراین ماده به تشکیلات وموسسات دارای مقاصد غیرتجارتی اشاره نموده و ماده ۵۸۵ نیز شرایط ثبت موسسات وتشکیلات مذکور را به نظام نامه وزارت عدلیه ارجاع داد.پس از قانون تجارت مصوب ۱۳۱۱، ماده ۱۸۲ قانون برنامه سوم توسعه مصوب ۱۷/۱/۱۳۷۹ به سازمان های غیردولتی پرداخت تا اینکه اولین آیین نامه تأسیس و فعالیت سازمانهای غیردولتی در تاریخ ۲۵/۱۰/۱۳۸۱به تصویب هیأت وزیران رسید. آیین نامه مذکور درسال ۸۲ اصلاح و درتاریخ ۲۹/۳/۸۴(بنا به پیشنهاد مورخ ۸/۵/۸۳ وزارت اطلاعات) ازنو تصویب شد. پس از آن نیز آیین نامه اجرایی تأسیس وفعالیت سازمان‌های مردم نهاد در تاریخ ۸/۵/۸۴ به تصویب هیأت وزیران رسید وهم اکنون مورد اجرا قرار می گیرد.

انواع سازمان های مردم نهاد.

سازمان‌های غیردولتی (NGO) را می‌توان بر اساس مأموریت، حوزه‌های تمرکز و ویژگی‌های عملیاتی به انواع مختلفی دسته‌بندی کرد. در اینجا برخی از انواع متداول NGO ها آورده شده است:

1. سازمان‌های غیردولتی مطالبه‌گر: این سازمان ها بر ترویج یک هدف خاص یا حمایت از مسائل اجتماعی، زیست محیطی یا حقوق بشری خاص تمرکز می کنند. آنها برای تأثیرگذاری بر افکار عمومی، لابی کردن برای تغییر سیاست ها و افزایش آگاهی در مورد هدف انتخابی خود کار می کنند.
2. سازمان های غیر دولتی خدماتی: سازمان های غیردولتی خدمات گرا به طور مستقیم خدمات را به جوامع در زمینه هایی مانند مراقبت های بهداشتی، آموزشی، مسکن و رفاه اجتماعی ارائه می دهند. آنها اغلب در پروژه های مردمی با هدف بهبود رفاه افراد و جوامع مشارکت دارند.
3. سازمان‌های غیردولتی زیست‌محیطی: این سازمان‌های غیردولتی به حفاظت از محیط زیست، پایداری و رسیدگی به مسائل مربوط به تغییرات آب و هوایی اختصاص دارند. آنها ممکن است در فعالیت هایی مانند حفاظت از حیات وحش، حفاظت از زیستگاه، و ترویج شیوه های دوستدار محیط زیست شرکت کنند.
4. سازمان های غیردولتی حقوق بشر: سازمان های این دسته بر ترویج و حمایت از حقوق بشر تمرکز دارند. آنها برای جلوگیری از نقض حقوق بشر، حمایت از قربانیان، و حمایت از تغییرات قانونی و سیاستی برای تضمین حمایت از حقوق و آزادی های اساسی تلاش می کنند.
5. سازمان های غیر دولتی توسعه ای: سازمان های غیردولتی توسعه محور بر پروژه های بلندمدت با هدف توسعه اقتصادی و اجتماعی تمرکز می کنند. آنها ممکن است بر روی کاهش فقر، توسعه جامعه و شیوه های اقتصادی پایدار کار کنند.
6. سازمان‌های غیردولتی بهداشت و سلامت: این سازمان‌ها بر مسائل مربوط به مراقبت‌های بهداشتی، از جمله پیشگیری از بیماری، درمان، و طرح‌های بهداشت عمومی تمرکز می‌کنند. آنها ممکن است کلینیک ها را اداره کنند، خدمات پزشکی ارائه دهند و در برنامه های آموزش بهداشت شرکت کنند.
7. سازمان های غیردولتی آموزشی: سازمان های غیردولتی در بخش آموزش بر بهبود دسترسی به آموزش با کیفیت، به ویژه در جوامع محروم تمرکز می کنند. آنها ممکن است مدارس تاسیس کنند، بورسیه تحصیلی ارائه دهند و زیرساخت‌های آموزشی را پشتیبانی کنند.
8. سازمان های غیردولتی مذهبی: سازمان های وابسته به نهادهای مذهبی اغلب به فعالیت های خیریه و بشردوستانه می پردازند. آنها ممکن است خدمات اجتماعی، امداد رسانی در بلایای طبیعی و توسعه جامعه را در حالی که به اصول اعتقادی خود پایبند هستند، ارائه دهند.
9. سازمان های غیردولتی فعال در تحقیق و سیاست گذاری: این سازمان های غیردولتی بر تولید تحقیق، جمع آوری داده‌ها و تأثیرگذاری بر تصمیمات خط مشی تمرکز می کنند. آنها با ارائه تحلیل ها و توصیه ها در مورد موضوعات مختلف به سیاست گذاری مبتنی بر شواهد کمک می کنند.
10. سازمان های غیردولتی بین المللی (INGO): این سازمان های غیردولتی در مقیاس بین المللی فعالیت می کنند و به مسائل جهانی می پردازند و در فراسوی مرزها کمک می کنند. آنها اغلب با دولت ها، سازمان های بین المللی و سازمان‌های غیر دولتی محلی برای مقابله با چالش های جهانی همکاری می کنند.
11. سازمان های مبتنی بر جامعه محلی( CBO)CBO: اینها سازمان های مردمی هستند که در سطح محلی فعالیت می کنند و به مسائل خاص در یک جامعه می پردازند. آنها اغلب درک عمیقی از نیازهای محلی دارند و از نزدیک با اعضای جامعه کار می کنند.
12.  سازمان‌های غیر دولتی دیده بان: این سازمان ‌ها بر فعالیت‌های دولت ها، شرکت ها و سایر نهادها نظارت می کنند تا از شفافیت، پاسخگویی و پایبندی به استانداردهای اخلاقی اطمینان حاصل کنند. آنها ممکن است تخلفات را افشا کنند و از اقدامات اصلاحی حمایت کنند.

این دسته بندی ها منحصر به فرد نیستند و بسیاری از سازمان های غیردولتی در چندین بخش فعالیت می کنند یا ممکن است در طول زمان برای رفع نیازهای در حال تغییر تکامل پیدا کنند. تنوع سازمان‌های غیردولتی نشان‌دهنده طیف گسترده‌ای از مسائل اجتماعی است که آنها قصد دارند با آنها مقابله کنند و رویکردهای متنوعی که برای ایجاد تغییرات مثبت اتخاذ می‌کنند.

منابع مالی سازمان‌ مردم نهاد NGO چگونه تأمین می‌شود؟

تأمین منابع مالی در سازمان های مردم نهاد همواره یکی از دغدغه‌ها و چالش های پیش روی آن‌هاست. عمده‌ترین روش‌هایی که در سازمان‌ مردم نهاد NGO برای جذب منابع مالی مورد استفاده قرار می گیرد عبارتند از: کمک‌های مالی که موسسات و سازمان‌ها و شرکت‌های دولتی و غیردولتی در راستای ایفای مسئولیت های اجتماعی خود انجام می‌دهند، کمک‌های سازمان‌ها و نهادهای بین المللی که در چهارچوب خاص قانونی صورت می‌پذیرد.

کمک ها، هدایا و بخشش‌هایی که از سوی اشخاص حقیقی و حقوقی در قالب های مختلفی مثل وقف، حبس، هبه و … انجام می‌شود، برنامه‌ها و پروژه‌های سازمان های مردم نهاد که در چارچوب اساسنامه و در مسیر قانونی می‌تواند بخشی از هزینه‌ها را تأمین کند مثل برگزاری جشنواره‌ها و نمایشگاه‌ها و …

بر اساس قانون سازمان‌ مردم نهاد NGO مردم نهاد می‌توانند برای انجام امور خود از نیروی انسانی به شکل استخدامی و داوطلبانه بهره بگیرند. بدیهی است از داوطلبان می‌توان حق عضویت ماهانه یا سالانه تقاضا کرد.

مهم ترین چالش های سازمان مردم نهاد

سازمان‌های مردم‌نهاد (سمن‌ها) در سراسر جهان نقش مهمی در توسعه جامعه مدنی، پاسخگویی به نیازهای جامعه و ایجاد تغییر مثبت ایفا می‌کنند. با این حال، سمن‌های ایرانی با چالش‌های متعددی روبرو هستند که مانع از تحقق کامل پتانسیل آن‌ها می‌شود. در این ایجا، سعی می‌کنیم به برخی از این چالش‌ها بپردازیم که ریشه در عوامل فراتر از ملاحظات سیاسی دارند:

1. چالش‌های ساختاری و قانونی:

• عدم شفافیت قوانین و مقررات: قوانین حاکم بر فعالیت سمن‌ها در ایران اغلب مبهم و پیچیده بوده و امکان تفسیرهای مختلف را فراهم می‌آورند. این امر موجب عدم اطمینان در میان فعالان مدنی و ایجاد موانع برای فعالیت‌های آن‌ها می‌شود.
• محدودیت‌های مالی: سمن‌های ایرانی به دلیل محدودیت‌های قانونی در جذب کمک‌های مالی خارجی و همچنین عدم دسترسی به منابع مالی پایدار، با مشکلات مالی جدی روبرو هستند. این امر توانایی آن‌ها را برای اجرای برنامه‌ها و پروژه‌های بلندمدت محدود می‌کند.
• محدودیت‌های فعالیت: برخی از فعالیت‌های سمن‌ها، به ویژه در حوزه‌های سیاسی و اجتماعی، با محدودیت‌های قانونی و امنیتی مواجه است. این محدودیت‌ها باعث می‌شود که سمن‌ها نتوانند به طور کامل به نیازهای جامعه پاسخ دهند.

2. چالش‌های فرهنگی و اجتماعی:

• عدم اعتماد عمومی: برخی از افراد به دلیل تجربه‌های گذشته و عدم شفافیت در فعالیت برخی از سمن‌ها، به این سازمان‌ها اعتماد ندارند و تمایل کمی به مشارکت در آن‌ها نشان می‌دهند.
• کمبود فرهنگ مشارکت مدنی: مشارکت مدنی در ایران هنوز در مراحل اولیه توسعه است و بسیاری از افراد به اهمیت مشارکت در فعالیت‌های اجتماعی آگاه نیستند.
• نگرش سنتی به مسائل اجتماعی: نگرش سنتی به مسائل اجتماعی و باور به اینکه دولت باید مسئول حل همه مشکلات باشد، مانع از رشد و توسعه سمن‌ها می‌شود.

3. چالش‌های داخلی سازمان‌ها:

• کمبود منابع انسانی متخصص: بسیاری از سمن‌های ایران با کمبود منابع انسانی متخصص و با تجربه در زمینه‌های مختلف مدیریت، مالی و اجرای پروژه‌ها مواجه هستند.
• ضعف در مدیریت و رهبری: برخی از سمن‌ها با مشکلات مدیریتی و رهبری مواجه هستند که بر عملکرد و کارایی آن‌ها تأثیر منفی می‌گذارد.
• عدم شفافیت مالی: برخی از سمن‌ها به دلیل عدم شفافیت مالی و حسابرسی مناسب، اعتماد حامیان مالی و اعضای خود را از دست می‌دهند.

4. چالش‌های مرتبط با محیط کسب‌وکار:

• دشواری در جذب کمک‌های مالی: جذب کمک‌های مالی از بخش خصوصی و شرکت‌های تجاری برای سمن‌های ایرانی به دلیل اولویت‌های متفاوت این بخش‌ها و همچنین عدم وجود قوانین حمایتی مناسب، دشوار است.
• رقابت با سایر سازمان‌ها: سمن‌های ایرانی با رقابت شدیدی از سوی سایر سازمان‌ها و نهادهای دولتی برای جذب منابع مالی و نیروی انسانی روبرو هستند.

راهکارهای پیشنهادی:

• اصلاح قوانین و مقررات: اصلاح قوانین و مقررات حاکم بر فعالیت سمن‌ها به منظور ایجاد محیطی امن و شفاف برای فعالیت آن‌ها
• توسعه مشارکت مدنی: افزایش آگاهی عمومی در مورد اهمیت مشارکت مدنی و تشویق مردم به مشارکت در فعالیت‌های اجتماعی
• تقویت ظرفیت‌های داخلی سمن‌ها: برگزاری دوره‌های آموزشی برای تقویت مهارت‌های مدیریتی، مالی و اجرای پروژه‌ها در میان فعالان مدنی
• شفافیت مالی: ایجاد سیستم‌های شفاف و حسابرسی مناسب برای اطمینان از استفاده درست از منابع مالی
• حمایت از سمن‌ها توسط دولت و بخش خصوصی: ایجاد سازوکارهای حمایتی از سمن‌ها از جمله اعطای تسهیلات مالی، کمک‌های فنی و فراهم کردن امکان همکاری با نهادهای دولتی

سازمان‌‌ مردم نهاد؛ بازوی قدرتمند تحقق حقوق عامه

سازمان‌های مردم نهاد همواره فعالیت‌های دولت و بخش خصوصی را زیر ذره‌بین خود قرار می‌دهند تا با حقوق عامه منافاتی نداشته باشند، اما تجربه کشورها نیز گویای این حقیقت است.
بنابراین می‌توان این نهادها را بازوی قدرتمند تحقق حقوق عامه دانست، اما متاسفانه در ایران دخالت فراوان دولت در فرآیند تاسیس و اعطای مجوز فعالیت سازمان‌های مردم نهاد باعث شده تا همچنان عده‌ای از عناوین سازمان‌های نیمه‌دولتی یا غیردولتی برای این نهادهای مردمی استفاده کنند.

گرچه در ایران «NGO»‌ها در ابتدای مسیر توسعه خود هستند و با وجود این که همچنان ایراداتی به مجموعه مقررات مربوط به فعالیت این نهادها وارد است، اما همچنان وجود آن‌ها اثربخش بوده و به بهبود شرایط فعالیت آن‌ها امیدوار هستیم

نتیجه‌گیری

سازمان‌های غیرانتفاعی یا NGOها نهادهای بسیار مهمی هستند که به توسعه اجتماعی و انسانی کمک می‌کنند. این نهادها با پروژه‌ها و برنامه‌های مختلف، بهبود وضعیت اقتصادی، توسعه پایدار و ترویج آموزش و دسترسی به مراکز بهداشتی را ایجاد می‌کنند. اما با مشکلات و چالش‌هایی نیز روبرو هستند که نیازمند حمایت جامعه می‌باشند.

______

ابوالقاسم کریمی

5/امرداد/1403

ورامین