فرو نشست زمین:

فرو نشست زمین پدیده ای است که در آن سطح زمین به تدریج پایین می‌رود. این پدیده معمولاً به دلیل برداشت بی‌رویه از آب‌های زیرزمینی، خشک شدن تالاب‌ها و کاهش سطح آب دریاچه‌ها رخ می‌دهد. با کاهش سطح آب، لایه‌های زیرین زمین فشرده شده و در نتیجه سطح زمین نشست می‌کند.

تاريخچه  بررسى فرو نشست در جهان :

بر اساس اطلاعات کارگروه فرونشست در سازمان يونسکو   (IHP)قديمى ترين فرونشست شناخته شده در ايالت آلاباما ى ايالات متحده در سال1900 ميلادى بوقوع پيوسته است . اساس مطالعات اين کار گروه بررسيهاى تفضيلى بر روى 42فرونشست در 15کشور جهان بوده است . از حدود سال 1965 ، يونسکو اولين برنامه جهانى خود را براى چرخه هاى آبشناختى تحت عنوان دهه جهانى آبشناسى آغاز نمود که در سالهاى بعد مطالعه فرونشستها به يکى از موضوعهاى اصلى آن تبديل گشت . در آوريل 1975 گروه کارى فرونشست در پاريس شکل گرفت که اساس کار آن بررسى ارتباط اين پديده  با آبهاى زير زمينى بود .   از آن تاريخ تا به امروز  بررسى هاى بيشترى در اين زمينه در کشور هاى پيشرفته به ويژه در ايالات متحده و ژاپن انجام شده است که نتيجه آن کنترل شديد مصرف آب و تغيير در الگوى مصرف و توقف فرونشست ها در بسيارى از موارد بوده است . در اين بررسى ها از روشها وتکنيکهاى جديد مانند سيستمهاى مکان يابى جغرافيايى پيشرفته  (GPS) ، رادار(SAR & InSAR ) براى مکان يابى فرونشستها به صورت گسترده اى استفاده شده.

جایگاه ایران در بحران فرو نشست:

فرونشست زمین در ایران از بحران‌های زیست‌محیطی مهم چندسال اخیر ایران است که مهم‌ترین علل آن در حال حاضر بحران آب است. ایران جزو کشورهایی با بیشترین فرونشست زمین است، به حدی که میزان فرونشست زمین در ایران ۹۰ برابر میانگین کشورهای توسعه یافته است. درحال حاضر ۳۰۰ دشت ایران دچار این بحران هستند؛ در برخی از دشت‌های ایران شرایط از فرونشست عبور کرده و زمین وارد مرحله بحرانی ایجاد فروچاله‌ها قرار گرفته است، از مناطق با شرایط بحرانی می‌توان به دشت کاشمر دشت کبودرآهنگ همدان، دشت ورامین، دشت نظرآباد، دشت تهران، دشت مشهد و نیشابور، دشت‌های استان کرمان، اصفهان و قزوین اشاره کرد. کاشمر با میزان فرونشست تجمعی بیش از ۳۰ سانتی‌متر رکورددار فرونشست زمین در ایران است.

برداشت بی‌رویه از آب‌های زیرزمینی برای کشاورزی، صنعت و مصارف خانگی، به ویژه در مناطق خشک و نیمه خشک کشور، باعث شده است که بسیاری از دشت‌های ایران دچار فرونشست شدید شوند.

فرونشست در ایران از چه زمانی آغاز شد؟

نخستین گزارش رسمی درباره فرونشست زمین در ایران سال ۸۳ از سوی سازمان نقشه‌برداری کشور منتشر شد و در اختیار مسئولان دولت و مدیریت بحران کشور قرار گرفت. البته تغییرات ارتفاعی در منطقه تهران، اولین بار در شمال بزرگراه آزادگان در سال ۱۳۸۰ اتفاق افتاد که در مقایسه با سال ۱۳۷۱، فرونشستی معادل ۱,۲ متر در یک بازه ده ساله مشاهده شد. این پدیده در ایران از حدود سال ۱۳۴۷ در دشت رفسنجان دیده شده بود و سپس نشانه‌های سال ۶۶ در اصفهان خود را نشان داد. با این همه از آن تاریخ با دهه هشتاد هر چند رفته‌رفته منابع آبی و ذخیره آب‌های زیرزمینی کمتر شد اما توجه لازم به پدیده فرونشست و پیامدهای آتی آن در کشور نشد. حتی از دهه هشتاد و پس از آغاز مطالعات و انتشار گزارش‌های ابتدایی نیز اقدام‌های ملموسی برای مقابله با این بحران انجام نشد تا جایی که تا سال ۹۲ به گفته رییس سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری کشور فرونشست یک میلیون هکتار از دشت‌های کشور را در برگرفت.

ایران، رکوردار فرونشست در دنیا:

 طبق گزارش سازمان زمین‌شناسی ایران از ۶۰۹ دشت ایران حدود ۵۰۰ دشت دارای آب شیرین هستند که همه آن‌ها با پدیده فرونشست مواجه اند. علیرضا شهیدی رییس سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات این وضعیت را فاجعه و زلزله خاموش دانسته است. شهیدی تاکید کرده که در کل دنیا اجازه دسترسی به منابع آبی بین ۳ تا ۲۰ درصد است و وقتی به ۴۰ تا ۶۰ درصد برسد، به عنوان تنش یاد می‌شود و بین ۶۰ تا ۸۰ درصد بحران است و این در حالی است که در ایران گاهی بالای ۸۰ درصد از منابع آبی را استفاده می‌کنیم. بر اساس آمارهای اعلام شده در هر دو کیلومتر مربع یک حلقه چاه در کشور یعنی بیش از یک میلیون و ۴۰۰ هزار حلقه چاه در ایران وجود دارد که ۷۰۰ هزار حلقه آن مجاز ، و باقی غیرمجاز هستند. به گفته علی بیت‌اللهی مدیر بخش زلزله و خطرپذیری مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی تنها در استان تهران ۵۰ هزار حلقه چاه وجود دارد که گفته می‌شود ۴۰ هزار حلقه آن غیرمجاز است. این استخراج بی‌رویه منجر به فرونشست زمین شده که تبدیل به فروریزش‌هایی در مناطق مختلف تهران شده است. تا جایی که موسسه تحقیقاتی اینتل‌لب که گروه بین‌المللی مشاوره اطلاعاتی است، نیز تیرماه سال گذشته با انتشار چند تصویر ماهواره‌ای، فرونشست زمین در اطراف تهران را بمب ساعتی بی‌صدا دانست که تهدیدی برای ۱۳ میلیون نفر جمعیت ساکن در این مناطق محسوب می‌شود. بر اساس این گزارش سالانه ۲۵ سانی‌متر فرونشست زمین در برخی مناطق تهران رخ می‌دهد. این در حالی است که محسن طباطبایی مزدآبادی، دبیر کل اقتصاد شهری ایران فرونشست زمین در تهران را روزانه ۱ میلی‌متر معادل سالانه ۳۶ سانتیمتر دانسته است. بنابراین طبق این آمار تهران از منظر فرونشست زمین در دنیا رکورددار است. بیشترین خطر فرونشست نیز در مناطق غربی و جنوب غربی تهران است و به گفته دبیر کارگروه ملی مخاطرات طبیعی طبق برآوردها در شهر تهران حدود سه میلیون نفر در معرض مخاطرات ناشی از فرونشست و فروریزش زمین هستند.

همه استان‌ها در معرض خطرند به جز گیلان.
اما کدام استان‌ها بیشتر از همه در معرض خطر فرونشست زمین هستند؟ دکتر علی بیت‌اللهی، عضو هیئت علمی مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی در این رابطه می‌گوید: «براساس نقشه‌هایی که در زمینه فرونشست زمین وجود دارد، می‌شود با قاطعیت گفت که به جز استان گیلان، تمامی استان‌های ما در درجه‌های مختلف درگیر فرونشست زمین شده‌اند. حتی استان‌های مازندران و گلستان نیز در وسعت بسیار پهناوری درگیر این پدیده هستند. در میان همه استان‌ها، خراسان رضوی، فارس، اصفهان و کرمان به ترتیب، گستره وسیعی از فرونشست زمین را به خودشان اختصاص داده‌اند. در رده‌های بعدی نیز استان تهران قرار دارد که حتی مناطقی از پایتخت نیز درگیر شده‌است. پس از آن، استان البرز، به ویژه جنوب شهر کرج به سمت ملارد، اشتهارد، هشتگرد و به سمت دشت قزوین نیز تحت‌تأثیر این پدیده قرار دارند.»
او در رابطه با نرخ فرونشستی نیز این‌گونه توضیح می‌دهد: «بالاترین نرخ‌های فرونشست را در استان کرمان و حوالی رفسنجان داریم، عددی بیش از ۳۰ سانتی‌متر در سال. همچنین استان البرز و جنوب آن در محدوده دشت‌های منتهی به هشتگرد و جنوب آن، نزدیک به ۳۰ سانتی‌متر فرونشست سالانه دارند. بعد از آن شمال غربی کلانشهر مشهد بیش از ۲۵ سانتی‌متر در سال فرونشست زمین را تجربه می‌کند. این عدد در استان فارس حدود ۱۷ سانتی‌متر است که در حوالی مرودشت و حاشیه‌های تخت جمشید نیز فرونشست زمین اتفاق افتاده‌است. در استان اصفهان، کل محدوده شهری اصفهان با نرخ ۱۵ سانتی‌متر درگیر شده‌است و این پدیده به طور مستمر و روزانه دارد اتفاق می‌افتد.»

نشست زمین در اثر حفر تونل در تهران

در شهر تهران، یکی از مهم‌ترین علل نشست زمین در اثر حفر تونل برای گسترش خطوط مترو است. به طور کلی تغییر شکل و نشست خاک در اثر حفر تونل از دو دیدگاه قابل بررسی است:
نشست آنی (در حین احداث تونل روی داده و علت آن تغییر شکل در مقطع تونل است)
نشست بلند مدت که بسیار خطرناک می‌باشد، چرا که سال‌ها پس از حفر تونل روی داده و می‌تواند خسارات جبران‌ناپذیری به‌وجود آورد. اما برای جلوگیری از وقوع نشست ابتدا باید آن را پیش‌بینی کرد.

فرونشست در منطقه ورامین:

مهدی معتق استاد مرکز علوم و تحقیقات زمین و دانشگاه لایبینیتز هانوفر آلمان در خصوص فرو نشست در دشت ورامین میگوید “در منطقه کشاورزی ورامین عمده فرونشست در دو دهه گذشته زیر ۲۰ سانتی متر در سال بوده است.

اما یک مسئله‌ای که در ورامین وجود دارد این است که یکسری زیر ساخت‌ها مانند خط راه آهن و آزادراه در محدوده فرونشست توسعه داده شده می‌گذرد که این مسئله جای نگرانی دارد وموضوع باید مورد توجه قرار بگیرد که خطراتی را برای این شریان‌های حمل و نقل و جان مردم ایجاد نکند. اگر در این مناطقی که تحت فرونشست هستند ساخت و‌سازی صورت بگیرد مسلما می‌تواند خطرات زیادی در آن منطقه ایجاد کند، زیرا این مناطق پتانسیل خطر را دارند.”

فرونشت زمین؛ پدیده‌ای انسان ساخت:

نصرالله کمالیان، عضو کمیسیون عمران مجلس و متخصص زمین و زلزله در این باره می‌گوید: یکی از موارد مهم در دلایل فرونشست که از مشکلات ساخته دست انسان است برداشت بی رویه آب از سفره‌های زیرزمینی و خالی شدن لایه‌های تحتانی است. وقتی حجم آب کاهش می‌یابد منافذی در بین لایه‌های خاک ایجاد می‌شود که به دلیل سنگینی لایه‌های بالایی آرام آرام این منافذ پر می‌شود و به مرور که این یک دهم سانتی متر جابه جایی در لایه‌ها به سطح زمین می‌رسد در مجموع از عمق ۲۰۰ متری تا سطح زمین می‌تواند جابه جایی یا نشست ۵۰ سانتی متری اتفاق بیفتد.
نماینده مردم «قوچان و فاروج» می‌افزاید: افزایش پدیده فرونشست در کشورمان نگران کننده است و با توجه به خطر‌ها و تبعات آن باید با جدیت به مهار و کنترل آن بپردازیم.
او با اشاره به تبعات پدیده فرونشست زمین می‌گوید: اگر پدیده فرونشست به صورت نامتقارن باشد و حتی در فاصله ۲۰ متری از یک سازه هم باشد باعث کج شدن ساختمان‌ها می‌شود و ممکن است با ادامه یافتن باعث تخریب سازه‌ها بشود.
وی می‌افزاید: علاوه بر آن پدیده فرونشست ذخیره سازی آب در سفره‌های زیرزمینی را هم دچار اخلال می‌کند، به دنبال کم شدن حجم مخزن و شکست لایه‌های خاک و پر شدن منافذ رسوب آب به لایه‌های پایینی با مشکل مواجه می‌شود و دیگر آب برای ذخیره به مخزن‌های زیرزمینی نمی‌رسد که خطر این پدیده به مراتب بالاتر از خطر تخریب سازه هاست چرا که برای یک عمر سفره‌های زیرزمینی را از دست می‌دهیم.
«کمالیان» با تأکید بر به حداقل رساندن عوامل وقوع فرونشست زمین می‌گوید: گاهی اوقات این فرونشست‌ها راه نفوذ آب‌های زیرزمینی را می‌بندد و قنات‌ها را خشک می‌کند و در نتیجه کشاورزی تعطیل و روستا‌ها خالی از جمعیت می‌شود.

خطرات ناشی از فرو نشست زمین:

فرو نشست زمین عواقب بسیار جدی و گسترده‌ای دارد که بر جنبه‌های مختلف زندگی انسان تأثیر می‌گذارد. برخی از مهم‌ترین خطرات ناشی از فرو نشست عبارتند از:

تخریب زیرساخت‌ها: فرو نشست می‌تواند به زیرساخت‌های حیاتی مانند جاده‌ها، پل‌ها، ساختمان‌ها، خطوط لوله و شبکه‌های برق آسیب جدی وارد کند.

تغییر شکل زمین‌های کشاورزی: فرونشست باعث ایجاد ترک‌های عمیق در زمین‌های کشاورزی شده و کیفیت خاک را کاهش می‌دهد. این امر به نوبه خود بر تولید محصولات کشاورزی تأثیر منفی می‌گذارد.

آلودگی آب‌های زیرزمینی: فرونشست می‌تواند باعث نفوذ آب‌های سطحی آلوده به آب‌های زیرزمینی شود و کیفیت آب را کاهش دهد.

خطر وقوع زمین‌لرزه: در برخی موارد، فرونشست زمین می‌تواند باعث تحریک گسل‌ها و افزایش خطر وقوع زمین‌لرزه شود.

تغییر الگوی جریان آب‌های زیرزمینی: فرونشست می‌تواند باعث تغییر الگوی جریان آب‌های زیرزمینی شود و دسترسی به آب را برای مناطق مختلف با مشکل مواجه کند.

تخریب محیط زیست: فرونشست می‌تواند به محیط زیست آسیب جدی وارد کند و تنوع زیستی را کاهش دهد.

سخن پایانی:

برای مقابله با بحران فرو نشست، نیاز به اقدامات فوری و اساسی در سطح ملی و محلی است. برخی از این اقدامات عبارتند از:

• مدیریت بهینه منابع آب: کاهش برداشت از آب‌های زیرزمینی، بهبود سیستم‌های آبیاری، استفاده از روش‌های آبیاری کم‌مصرف و افزایش بهره‌وری آب در بخش کشاورزی.
• توسعه منابع آب‌های سطحی: احداث سد، انتقال آب بین حوضه‌ها و استفاده از آب‌های بازیافتی(البته با مطالعه دقیق ، شفاف و نگاه ویژه به محیط زیست)
• اجرای طرح‌های آبخیزداری: افزایش نفوذپذیری خاک، کنترل سیلاب و تغذیه آبخوان‌ها.
• تغییر الگوی کشت: جایگزینی محصولات آب‌بر با محصولات کم‌آب‌بر.
• افزایش آگاهی عمومی: اطلاع‌رسانی و فرهنگسازی عمومی در مورد اهمیت آب و خطرات ناشی از برداشت بی‌رویه از آب‌های زیرزمینی که میتواند به وسیله رسانه ملی،روزنامه ، رادیو ، سازمان های مردم نهاد و آهاد شهروندان آگاه ، انجام شود.

__________________

گردآوری:ابوالقاسم کریمی

7/آمرداد/1403

ورامین